Zachowek – komu się należy, jaka jest jego wysokość i jak się o niego ubiegać?

Nasi najbliżsi, spisując testament, nie muszą się kierować zasadami dziedziczenia. Mogą rozporządzić swoim majątkiem tak, jak sobie tego życzą. Co to oznacza? A tyle, że mogą nas w nim nie uwzględnić – takie mają prawo. Na szczęście nie zostaniecie z niczym! Po waszej stronie stoi prawo. Jeśli rodzic przepisze cały majątek na jedno dziecko albo mąż zapisze wszystko kochance, to będziecie się mogli ubiegać o zachowek!

Co to jest zachowek?

Żeby dobrze wyjaśnić, czym jest zachowek, muszę najpierw pokrótce napisać, na jakich zasadach możemy coś w ogóle odziedziczyć. Polskie prawo przewiduje, że możemy otrzymać coś w spadku w dwóch sytuacjach:

• po pierwsze, kiedy ktoś zapisał nam coś w testamencie, niezależnie od tego, czy należymy do jego najbliższej rodziny – mówimy wtedy o dziedziczeniu testamentowym,
• po drugie, kiedy nie ma testamentu, a my jesteśmy najbliższą rodziną zmarłego – mówimy wtedy o dziedziczeniu ustawowym.

W pierwszej kolejności zawsze działa dziedziczenie testamentowe. Wygląda to tak: jeśli jest skuteczny testament, to majątek zostaje rozdysponowany zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie przez spadkodawcę. Niestety, w takiej sytuacji może się okazać, że cały majątek został zapisane wcale nie najbliższej rodzinie albo tylko części najbliższych spadkodawców. Wtedy do gry wkracza właśnie zachowek, czyli rodzaj zabezpieczenia prawnego dla najbliższej rodziny zmarłego. Gwarantuje on, że jeśli mąż/ żona, dzieci, wnuki czy rodzice nie zostaną uwzględnieni w testamencie, to nie pozostaną bez środków do życia, bo będą się mogli ubiegać o zachowek. Prawo do niego wynika z więzi rodzinnej łączącej osobę uprawnioną ze zmarłym.

Kto ma prawo do zachowku?

Jak wskazuje art. 991 Kodeksu cywilnego, o zachowek mogą się ubiegać:

• zstępni, czyli dzieci (zarówno biologiczne, jak i przysposobione) i wnukowie – jeśli dziecko spadkodawcy żyje, to ono ma wyłączne uprawnienia do zachowku, tym samym wyłączając z prawa do niego wnuków, jeśli zaś dziecko zmarłego nie żyje, to prawo do zachowku przechodzi na wnuków.
• małżonkowie – zachowek przysługuje, jeśli małżonkowie w chwili śmierci byli w związku małżeńskim; jeśli byli w separacji orzeczonej sądownie, po rozwodzie lub w trakcie rozwodu, w którym spadkobierca wystąpił o orzeczenie rozwodu z winy współmałżonka, to zachowek nie przysługuje.
• rodzice zmarłego – zachowek przysługuje rodzicom tylko wtedy, kiedy spadkodawca nie pozostawił małżonka lub dzieci.

Kogo można pozbawić prawa do zachowku? (czy po wydziedziczeniu dziecka, wnukom należy się zachowek?)

Choć zachowek przysługuje niezależnie od woli zmarłego, to są sytuacje, kiedy spadkodawca może pozbawić bliskie osoby tego prawa. W jaki sposób? Musi je wydziedziczyć w akcie notarialnym. Nie może tego na szczęście zrobić z własnego widzimisię. Musii mieć ku temu poważne przesłanki. Jakie? Jeśli troskliwie opiekowałeś się zmarłym, to nie masz się co martwić, że zostaniesz pozbawiony prawa do zachowku. Wykluczenia dotyczące zachowku mają przede wszystkim zapobiegać temu, by ludzie z bliskiej rodziny zmarłego, którzy latami nie utrzymywali z nimi kontaktu, rościli sobie prawo do majątku.
Nie otrzymasz zachowku, jeśli:

• zostałeś wydziedziczony lub uznany za niegodnego dziedziczenia, bo przez wiele lat nie dopełniałeś wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, dopuściłeś się przestępstwa wobec spadkodawcy bądź bliskiej mu osoby lub wbrew woli spadkodawcy zachowywałeś się w sposób sprzeczny z ogólnie przyjętymi normami zachowania,
• zrzekłeś się dziedziczenia lub prawa do zachowku,
• odrzuciłeś spadek,
• w chwili śmierci byłeś ze zmarłym w separacji lub zmarły wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z twojej winy, a żądanie było uzasadnione.

UWAGA: Jeśli rodzic Cię wydziedziczy, to, choć Tobie nie będzie się należał zachowek, będą się mogły o niego ubiegać Twoje dzieci, czyli wnuki zmarłego!

Dlaczego tak się dzieje? Prawo zakłada, że osoba wydziedziczona jest traktowana jako osoba zmarła. A to z kolei sprawia, że prawo do dziedziczenia przechodzi na kolejnych zstępnych, czyli wnuków.

Jaka jest wysokość zachowku?

Zgodnie z prawem możesz się ubiegać o zachowek w wysokości 1/2 tego, co przypadłoby Ci w udziale w przypadku dziedziczenia ustawowego. Kwota ta może się jednak zwiększyć do 2/3, jeśli jesteś osobą:

• niepełnoletnią,
• trwale niezdolną do pracy.

Musisz jednak pamiętać o tym, że zachowek to świadczenie materialne. Co to dokładnie oznacza? Jeśli zostałeś pominięty w testamencie, to możesz się ubiegać tylko o zadośćuczynienie materialne, nie możesz niestety uzyskać konkretnych przedmiotów wchodzących w poczet spadku.
UWAGA: Jeśli otrzymałeś wcześniej od zmarłego darowiznę, to kwota zachowku zostanie o nią pomniejszona.

Jak ubiegać się o zachowek?

O zachowek powinieneś się ubiegać u osoby, która została uwzględniona w spadku lub otrzymała od zmarłego darowiznę. Drogi do jego otrzymania są dwie:

• Dobrowolna – jako pokrzywdzony spadkobierca możesz przedstawić osobie uwzględnionej w testamencie roszczenie o zapłatę i zawrzeć z nią ugodę przed sądem. Takie rozwiązanie będzie dobre zarówno dla Ciebie, jaki i dla osoby, która będzie musiała zapłacić Ci zachowek. Dlaczego? Po pierwsze, zawarcie ugody jest po prostu tańszym rozwiązaniem. Po drugie, bardziej elastycznym – można kwotę spłaty rozłożyć na raty bądź przesunąć jej wypłatę do momentu np. sprzedaży odziedziczonego mieszkania. To rozwiązanie sprawdzi jednak tylko, jeśli Twoje roszczenie będzie bezsporne i nieprzedawnione.
• Sądowa – jako pokrzywdzony spadkobierca możesz też dochodzić swoich praw przed sądem w drodze powództwa o zapłatę. Takie rozwiązanie będzie konieczne, gdy nie uda Ci się zawrzeć ze spadkobiercą ugody lub gdy wystąpią między Wami elementy sporne. Niestety, będzie to bardziej kosztowne rozwiązanie – zanim sąd zajmie się rozpatrywaniem Twojego wniosku będziesz musiał uiścić stosowna opłatę, nie objedzie się też raczej bez wsparcia prawnika, bo trzeba będzie przygotować pozew o zachowek.

Ile kosztuje ubieganie się o zachowek?

Jeśli będziesz zmuszony się ubiegać o zachowek na drodze sądowej, to musisz się liczyć z niemałymi wydatkami. Na co? Będziesz musiał uiścić opłatę sądową, opłacić biegłego sądowego, ponieść koszty pracy prawników. Ile?

• 5 proc. wnioskowanej kwoty – tyle wynosi opłata sądowa w przypadku pozwu o zachowek,
• od 1 000 zł – tyle będzie Cię kosztowała praca biegłych sądowych, którzy będą musieli oszacować wartość majątku,
• od 1 500 – tyle będzie Cię kosztowała praca prawnika.

UWAGA: Jeśli wygrasz sprawę o zachowek, to część kosztów sądowych będzie Ci musiał zwrócić przegrany. Jeśli jednak przegrasz, to sąd będzie Ci mógł zasądzić pokrycie kosztów, które poniosła strona pozwana.

Czy prawo do zachowku się przedawnia?

Tak. Z racji tego, że prawo do zachowku jest roszczeniem majątkowym, dlatego podlega przedawnieniu. Kodeks cywilny wskazuje, że roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu, a jeśli nie było testamentu, to 5 lat od otwarcia spadku.

Kto musi płacić zachowek?

W polskim prawie wyróżnia się trzy grupy osób, które są odpowiedzialne za zapłatę zachowku:

• spadkobiercy – są zobowiązani do zapłaty zachowku w pierwszej kolejności, gdy nie mogą wypłacić zachowku lub gdy sami się o niego ubiegają, to obowiązek zapłaty przechodzi na zapisobierców windykacyjnych.
• zapisobiercy windykacyjni – czyli osoby, które otrzymują od spadkodawcy w zapisie konkretną rzecz z majątku; wszyscy zapisobiercy odpowiadają za zapłatę zachowku solidarnie. Jeśli jeden z zapisobierców windykacyjnych wypłacił sumę potrzebną do pokrycia zachowku, to może żądać od pozostałych zapisobierców, by zwrócili mu część świadczenia proporcjonalnie do wartości otrzymanych zapisów windykacyjnych. Gdy nie mogą wypłacić zachowku, to obowiązek zapłaty przechodzi na obdarowanych darowizną.
• ci, którzy otrzymali od zmarłego darowiznę – są oni zobowiązani do zapłaty zachowku, jeśli nie są go w stanie wypłacić zapisobiercy windykacyjni, ale tylko pod warunkiem, kiedy otrzymali darowiznę doliczoną do spadku. Odpowiedzialność obdarowanych, jeśli nie są uprawnieni do zachowku, ogranicza się jednak tylko do wysokości wzbogacenia z tytułu darowizny. Jeśli zaś są uprawnieni do otrzymania zachowku, to ponoszą odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.

UWAGA: Spadkobiercy odpowiadają za zapłatę roszczenia zachowku indywidualnie, proporcjonalnie do wysokości udziału w spadku. W przypadku gdy żaden ze spadkobierców nie może pokryć zachowku, odpowiedzialność ta przechodzi na zapisobierców windykacyjnych. Chyba że choć jeden ze spadkobierców może wypłacić zachowek odpowiedzialność, to wtedy ta odpowiedzialność nie powstaje.

Jak nie płacić zachowku?

Jeśli osoba sporządzająca testament chce uchronić spadkobiercę przed płaceniem zachowku, to powinna zastrzec w darowiźnie, że nie zalicza się ona do schedy spadkowej.

Czy od zachowku trzeba odprowadzić podatek?

I tak, i nie – otrzymanie zachowku bez podatku jest możliwe. Jak już wcześniej napisałam, prawo do zachowku ma najbliższa rodzina, a ta należy do I grupy podatkowej, tzw. zerowej grupy podatkowej, w której darowizna jest zwolniona z podatku, jeśli jej wartość nie przekracza 9 637 zł.

W przypadku, kiedy zachowek i darowizny przekraczają 9 637 zł, to, by nie płacić podatku, musisz złożyć w urzędzie skarbowym formularza SD-Z2 i dowód przekazania zachowku. Może to być kopia przekazu pocztowego lub potwierdzenie przelewu. Masz na to pół roku, jeśli tego nie zrobisz, to niestety będziesz musiał zapłacić podatek.

Choć zachowek ma być ochroną dla najbliższej rodziny w chwili śmierci bliskiej osoby, to sprawy związane z zachowkiem są skomplikowane. Często wymagają pomocy prawnika i sądowego procesu – co niestety wiąże się z wydatkami, czasem i stresem. Mam nadzieję, że tekst rozwiał choć część Twoich wątpliwości, a jeśli potrzebujesz jeszcze jakiegoś wyjaśnienia, to zapytaj o to w komentarzu.