Brutal w białych rękawiczkach, czyli czym jest przemoc ekonomiczna?

Skala zjawiska 

Na początku tego tekstu, chciałabym posłużyć się cytatem z opracowania tematycznego zleconego przez Kancelarię Senatu Rzeczpospolitej Polskiej w 2015 roku na temat przemocy ekonomicznej.

„Przemoc ekonomiczna może być stosowana przez obydwie płcie, ale przeprowadzane badania wykazują, że to kobiety są zdecydowanie częściej ofiarami każdego rodzaju przemocy, w tym ekonomicznej. Z  badania przeprowadzonego w 2010 roku na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przez TNS OBOP wynika, że kobiety stanowią 70% ofiar przemocy ekonomicznej. 

Potwierdzają to również działania Policji podejmowane w ramach przeciwdziałania przemocy w rodzinie. W I półroczu 2015 roku najczęściej przemocy wobec osób najbliższych dopuszczali się mężczyźni, stanowiąc 92,71% ogólnej liczby osób (37 515), wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie. Liczba kobiet, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie, stanowi łącznie 6,87% ogólnej liczby osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie”.

* Problem dotyczy obu płci, jednak mając na uwadze, że to mężczyźni w zdecydowanej większości dopuszczają się przemocy ekonomicznej, w tekście będę używać formy, w której sprawcą przemocy jest mężczyzna, a ofiarą kobieta.

Czym jest przemoc ekonomiczna?

Wiemy już jak bardzo powszechne jest zjawisko przemocy ekonomicznej. Warto jednak poświęcić uwagę temu, czym przemoc ekonomiczna w rzeczywistości jest. 

Eksperci uważają ją za formę przemocy psychicznej, która w głównej mierze objawia się wykorzystywaniem finansów domowych do przejmowania kontroli nad domownikami, a także do realizowania ukrytych celów poprzez ograniczanie im dostępu do pieniędzy.

Wbrew pozorom przemoc ekonomiczna to nie tylko ograniczanie i wydzielanie środków jednej ze stron. To wachlarz przemocowych zachowań.

Przemoc ekonomiczna to:

• zmuszenie kogoś do zrzeczenia się prawa do stanowienia o domowym budżecie,
• zmuszenie kogoś do rezygnacji z pracy zawodowej i posiadania własnych środków finansowych (zakaz pracy),
• zmuszenie kogoś do podpisania umowy kredytowej lub jakiegokolwiek innego dokumentu związanego z finansami,
• decydowanie o domowym budżecie bez wiedzy współmałżonka,
• dokonywanie samodzielnych ważnych decyzji finansowych bez konsultacji z bezpośrednio zainteresowanymi,
• zatrudnianie członka rodziny w biznesie rodzinnym i niewypłacanie mu należytych zarobków z tego tytułu,
• uniemożliwianie współmałżonkowi dostępu do środków finansowych formalnie i prawnie należących do obojga małżonków,
• obarczanie tylko jednego małżonka obowiązkiem utrzymywania rodziny (uchylanie się od pracy),
• dysponowanie finansami współmałżonka (zarządzanie jego pensją i środkami),
• zaciągnięcie kredytu lub pożyczki bez wiedzy współmałżonka,
• wymuszanie dostępu do konta partnerki,
• zmuszanie do składania fałszywych oświadczeń podatkowych i finansowych,
• uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego,
• pozostawienie bez środków bliskiej osoby podczas jej choroby czy niedyspozycji,
• wymuszanie określonych zachowań u współmałżonka „z wdzięczności” za utrzymanie.

Badacze zgodnie twierdzą, że zjawisko przemocy ekonomicznej jest niezwykle trudne do zbadania z wielu względów. Pierwszym oczywiście jest wstyd towarzyszący ofiarom doświadczającym przemocy, ale także jej sprawcom, którzy nie chcą się do niej przyznać. Kolejnym i ważniejszym aspektem są jednak powszechne przekonania w społeczeństwie dotyczące tego, jak powinny wyglądać kwestie finansowe w małżeństwie.

W ostatnim kwartale 2010 roku na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej

TNS OBOP przeprowadził badania zjawiska przemocy ekonomicznej. Respondenci zgodnie twierdzili, że po zawarciu małżeństwa nie istnieje coś takiego, jak własność materialna, a wszystkie środki i dobra ekonomiczne należą do wspólnoty majątkowej, którą może zarządzać jeden z małżonków. Takie powszechne przekonanie daje olbrzymie pole do przemocowych zachowań.

Starsi ludzie nie potrzebują pieniędzy

Warto pamiętać, że zjawisko tego typu nadużyć nie występuje tylko w małżeństwach i innych formach związków. Bardzo powszechnym rodzajem przemocy ekonomicznej, jest przemoc wobec osób starszych i niepełnosprawnych.

Jak wygląda taka przemoc? W zdecydowanej większości, jest nią przywłaszczanie sobie świadczeń społecznych takich osób – emerytur, zasiłków, renty. Ale także zmuszanie do brania kredytów i pożyczek oraz przepisywania majątku (spadku, nieruchomości, oszczędności).

Jest też drugi aspekt tej przemocy – to wykonywanie pracy bez wynagrodzenia. Do takich prac najczęściej wykorzystywane są kobiety, które nakłaniane są do bezpłatnej opieki nad wnukami, prowadzenia domu, sprzątania.

O tym, jak duża jest skala tego zjawiska, pokazały przeprowadzone w 2009 roku badania Polskiej Akademii Nauk nad zjawiskiem przemocy ekonomicznej wśród osób starszych. Wyszło z nich, że „z przemocą ekonomiczną wobec osób starszych poza własną rodziną zetknęło się około 50% respondentów. Najczęściej relacjonowaną formą przemocy jest zabieranie pieniędzy (51,5%), a najrzadziej – zmuszanie do prac domowych (46,7%). Inaczej jest postrzegana przemoc ekonomiczna wobec osób starszych we własnej rodzinie. Z zabieraniem pieniędzy przynajmniej raz zetknęło się 14,2%, a z zabieraniem własności materialnej i ze zmuszaniem do prac domowych po 12,2%”. 

To tylko pokazuje, jak świetnie członkowie rodziny potrafią usprawiedliwić stosowanie przemocy wobec swoich bliskich. Powszechne jest przekonanie, że osobom starszym, czy zależnym w jakiś sposób od krewnych (np. poprzez niepełnosprawność), własne środki finansowe nie są potrzebne.

Zarządzanie przez zabieranie

Ważnym aspektem przemocy ekonomicznej jest jej zawodowy charakter, bowiem z taką formą agresji możemy spotkać się w miejscu pracy. Jak ją rozpoznać?

Przemoc ekonomiczna w miejscu pracy:

• obcinanie wynagrodzenia za karę,
• nieterminowe wypłacanie wynagrodzenia,
• zmiana warunków zatrudnienia na gorsze,
• stosowanie niższego wynagrodzenia niż w stosunku do reszty zespołu,
• niewypłacanie należytych pracownikowi premii,
• niewypłacanie pracownikowi nadgodzin.

W przypadku przemocy stosowanej w miejscu pracy obowiązują przepisy Kodeksu pracy – Rozdział I, Art. 94, mówiące o mobbingu. Wspominam o niej w tym tekście, dlatego że taka przemoc powszechnie jest stosowana wobec pracowników.

Alimenty? Nie płacę

Najpowszechniejszą formą przemocy ekonomicznej w rodzinie jest uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Co ciekawe, jako jedyna spośród form przemocy, jest uwzględniona w polskim Kodeksie karnym w Art. 209 i uważana jest jako przestępstwo. 

§1. Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem, albo innym organem albo inną umową, jeżeli łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

W Polsce rocznie toczy się około 250 tys. postępowań mających na celu wyegzekwowanie płacenia alimentów od jednego z rodziców. Niestety, za tak olbrzymią skalę tego zjawiska odpowiada przyzwolenie społeczne dla tego typu zachowań. 

Bardzo często uchylającym się od alimentów oferuje się nieoficjalną formę zatrudnienia, by dochody nie mogły podlegać egzekucji komorniczej z tego tytułu. Unikający płacenia alimentów często są postrzegani pozytywnie – jako sprytni, zaś matki, które całkowicie zostają obciążone kosztami utrzymania dziecka lub dzieci, postrzegane są jako chciwe i żądne pieniędzy na własne potrzeby.

Sprawcy przemocy ekonomicznej niezagrożeni?

Niestety, w obecnym prawie karnym, nie istnieje pojęcie przemocy ekonomicznej jako takiej, natomiast są zapisy mówiące o stosowaniu przemocy psychicznej, także w aspekcie ekonomicznym.

W Polsce na to zjawisko szczególnie zwraca uwagę Centrum Praw Kobiet, które prowadzi działania mające na celu wprowadzenie pojęcia przemocy ekonomicznej do polskiego Kodeksu karnego. CPK zależy głównie, by wprowadzono:

1. Karanie zachowań drugiego małżonka mających na celu przywłaszczenie, niekorzystne rozporządzenie, obciążenie, uszkodzenie, zniszczenie mienia lub praw majątkowych wchodzących w skład wspólnoty majątkowej.

2. Zmianę przepisów przyznających prawo jednemu małżonkowi do korzystania z mieszkania przysługującego drugiemu małżonkowi poprzez dodanie zastrzeżenia, iż prawo to nie odnosi się do sytuacji, w której małżonek ten swoim zachowaniem narusza zasady współżycia społecznego, w szczególności jeśli stosuje przemoc wobec rodziny lub nie łoży na jej utrzymanie.

3. Zmianę przepisów mówiących o solidarnej odpowiedzialności małżonków za zobowiązania, w wypadku prawomocnego skazania jednego z nich za przemoc w rodzinie, w tym przemoc ekonomiczną.

4. Zasadę, obowiązującą w przypadku rozwodów z orzekaniem o winie, według której w podziale majątku sąd orzeka o nierównym podziale spadku na korzyść niewinnego małżonka.

5. Zapis do Kodeksu Cywilnego, według którego byłemu małżonkowi, który przez ponad 20 lat tego małżeństwa nie pracował zawodowo, a w stosunku do którego stosowana była przemoc, przysługuje zabezpieczenie finansowe od małżonka uznanego za wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa lub w przypadku jego śmierci. 

6. Zapis do Kodeksu Rodzinnego, zobowiązujący sąd do zastosowania eksmisji wobec małżonka stosującego przemoc w rodzinie, lub przyznanie pokrzywdzonemu małżonkowi mieszkania, podczas ogłaszania wyroku w sprawie rozwodowej. 

7. Dodanie wpisu o zakazie kontaktów i zbliżania się do osoby pokrzywdzonej (dotkniętej przemocą rodzinną) oraz obowiązek wydania orzeczenia w terminie do 48 godzin.

8. Wprowadzenie do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zapisu dającego uprawnienia policji do wydania natychmiastowego nakazu opuszczenia domu, zakazu kontaktowania się i zbliżania do osób pokrzywdzonych w wyniku przemocy, na okres do 14 dni.

Czarny punkt na mapie Polski

Wydawać by się mogło, że w trzeciej dekadzie XXI wieku ofiary przemocy będą objęte opieką państwa i mogą liczyć na pomoc organizacji społecznych. Są jednak w Polsce miejsca, w których nie są wdrażane żadne procedury oraz programy mające na celu ochronę ofiar przemocy domowej oraz zapobieganie jej.

Jest w Polsce gmina, w której do tej pory nie wdrożono ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, co skutkuje jeszcze większą tabuizacją oraz ukrywaniem problemu przez ofiary jak i sprawców. To Zakopane, liczące sobie niemal 28 tysięcy mieszkańców.

Co więcej, nie dzieje się tak przez przypadek. Radni odpowiedzialni za oddalenie Ustawy, szczycą się tym, że obronili tradycyjne wartości. Przekłada się to na tragedie rodzin doświadczających przemocy domowej – nieprzyjęcie tej ustawy oznacza dla nich przede wszystkim to, że miasto nie zapewnia im schronienia przed oprawcami. Najbardziej sytuacja odbija się na dzieciach, które można odebrać z rąk oprawcy tylko i wyłącznie wtedy, kiedy jego życiu zagraża niebezpieczeństwo.

W sprawie Zakopanego interweniował wielokrotnie Rzecznik Praw Obywatelskich, jednak bezskutecznie. Obecnie gmina czeka na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego.

Miejmy nadzieję, że wkrótce ten smutny czarny punkt przemocy zniknie z mapy Polski.